Onder Romeins bewind liepen door Zuid-Frankrijk meerdere wegen. De voornaamste was ongetwijfeld de via Domitia, die Italië met Spanje verbond. Belangrijke Romeinse steden langs deze heerweg waren Narbonne, Béziers, Nîmes, Cavaillon en Gap. Nîmes was trouwens een belangrijk wegenknooppunt. Liefst zes andere secundaire routes vertrokken vanuit deze stad.

In 2008 wandelde ik in Lyon hoog op de heuvel van Fourvière over de decumanus maximus van de voormalige Colonia Copia Claudia Augusta, kortweg Lugdunum. Fourvière is het historische centrum van deze Franse stad. Daar boven ontplooit zich een schitterend panorama. De lucht was dreigend en niet veel later trok een onweer over Lyon. Wie het plan van Lugdunum aandachtig bekijkt, ziet hoe die decumanus maximus verbonden is met de uitvalswegen van de antieke stad. Strabo, de Griekse geograaf en tijdgenoot van Augustus, vermeldt in een notitie hoe de omvangrijke wegenaanleg van M. Vipsanius Agrippa in de Tres Galliae er uit zag en waarom hij Lyon als voornaamste knooppunt koos.

Reizen over Romeinse wegen kan je ook met de fiets vlak bij huis. 

Het lijkt misschien verrassend in de Vogezen een overduidelijke Romeinse weg met een lengte van meer dan een kilometer aan te treffen, met zijn bijna intacte kasseien getekend door de vele wagens die er meer dan 2000 jaar geleden over heen dokkerden. De Romeinse weg van Raon-lès-Leau is één van de mooiste oude tracés die in Frankrijk bewaard bleven.

Eén van de Romeinse hoofdwegen op het Iberische schiereiland was de Via Nova,  in het Itinerarium Antonini vermeld als Via XVIII. In Portugal in het Nationaal Park van Peneda-Gerês is deze weg ook bekend als de ‘Geira’. Deze Romeinse heerbaan verbond de steden Bracara Augusta, het huidige Braga met Asturica Augusta, het huidige Astorga, over een afstand van circa 210 Romeinse mijlen of ongeveer 330 kilometer. Ter hoogte van zowel Bracara Augusta als Asturica Augusta vormde de weg een knooppunt met andere belangrijke hoofdwegen van het Iberishe schiereiland. Volgens het Itinerarium Antonini waren de steden Bracara Augusta en Asturica Augusta verbonden door maximaal vier verschillende routes. De Via XVIII of ‘Item alio itinere a Bracara Asturica’ was de tweede van deze routes. In Portugal maakt deze weg tussen de mijlen XIV en XXXIV deel uit van de gemeente Terras de Bouro, in Spanje liep hij door de provincies Orense en León. Misschien omdat de route daar door een ongerepte regio loopt, is de ‘Geira’ een van de best bewaard gebleven en onderzochte Romeinse wegen in het noordwesten van het Iberisch schiereiland. Sommige delen ervan hebben nog steeds de originele bestrating, bruggen en vooral ook een uitzonderlijk groot aantal mijlpalen. Het is dus niet te verwonderen dat de weg in Portugal en Spanje werd geklasseerd als een monument van nationaal belang. Het archeologische departement van de Universiteit van Minho en het Nationaal Park Peneda-Gerês deed gedurende vele jaren onderzoek om het tracé van de weg zo nauwkeurig mogelijk te bepalen. Ondertussen vormden delen van de Via Nova zowel in Portugal als in Spanje prachtige wandelroutes door een quasi ongerepte natuur.

Reizen in oude tijden was niet vanzelfsprekend. Het vroeg veel tijd en zoiets als een gps of een routeapp bestond niet. Velen herinneren zich wellicht nog de voorbereidingen met een wegenatlas die voor een wat verdere trip werden gemaakt. Een belangrijk hulpmiddel dat ons uit de Oudheid werd overgeleverd en ook één van onze belangrijke bronnen voor het Romeinse wegennet is het Itinerarium provinciarum Antonini Augusti, kortweg het  Itinerarium Antonini. Een 16de -eeuws handschrift van dit itinerarium wordt bewaard in de Bayerische Staatsbibliothek (BSB Clm 10291). Het gaat om een soort reisgids in 17 routes met een opsomming van steden, reishaltes en zo voort met telkens de afstanden ertussen. Dat handschriftelijk overgeleverde itinerarium gaat terug tot de regering van keizer Caracalla (211-217). Evenals de Peutingerkaart geeft het een beperkt aantal plaatsen weer om te kunnen reizen, zonder echter uitputtend te zijn. Echter, in tegenstelling tot de Peutingerkaart is het Itinerarium Antonini geen kaart, maar een afstandenlijst, een ‘reisboek’. Het doet nog het meest denken aan een wat slordig samengestelde compilatie met nogal wat lacunes. Mogelijk heeft dat te maken met het feit dat er verschillende redacties van het document zijn geweest. De laatste versie dateert vermoedelijk van de regering van keizer Diocletianus op het einde van de 3de eeuw.  

Wie rustig de tijd neemt om de archeologische site van Tongobriga in het pittoreske Portugese gehucht Santa Maria do Freixo van de gemeente Marco de Canaveses te verkennen, zal een schitterende archeologische site ontdekken die een oppervlakte van circa 50 hectare beslaat. Tongobriga lag boven op een heuvel van waarop je vaak een prachtig uitzicht over het omringende landschap hebt. De Griekse geograaf Ptolemaios  (87-168) noemt in zijn Geographia (II, VI, 38) een stad Tuntobriga die gesitueerd was op het grondgebied van de Callaeci Bracari, het moderne Braga, tussen de Douro en de Minho. Tongobriga past bij die beschrijving. Aanvankelijk was het een versterkte Keltische nederzetting uit de ijzertijd. De archeologische vindplaats werd voor het eerst ontdekt in 1986 en is nu geclassificeerd als nationaal monument.

Terwijl de Via Appia bij vele Rome-reizigers ongetwijfeld een belletje doet rinkelen, is dat voor de Via Tiburtina zeker niet het geval. En toch gaat het om een van de belangrijke uitvalswegen van Rome. Strabo klasseerde deze heerbaan samen met de Via Appia en de Via Latina onder de beroemdste wegen (Strabo V.3.9). De weg in de vallei van de Aniene dankt haar naam aan haar oorspronkelijke bestemming Tivoli (Tibur) dat ongeveer 45 kilometer noordoostelijk van Rome lag. Het was de Romeinse consul Marcus Valerius Maximus die de Via Tiburtina omstreeks 286 v.C. liet aanleggen. Het eerste deel van de heerbaan heette daarom geruime tijd de Via Valeria en nu wordt hij ook wel eens de Via Tiburtina Valeria genoemd. In de eeuwen die volgden werd de weg geleidelijk uitgebreid en verlengd. Met een totale lengte van 200 kilometer werd hij al spoedig een belangrijke verkeersader tussen Rome en Aternum, het huidige Pescara. Dat was niet in het minst het geval voor de Romeinse elite die tijdens de hete zomerperiode naar hun buitenverblijven in de omgeving van Tibur reisde. Beroemde Romeinen zoals Sallustius, Catullus, Horatius, Maecenas en keizer Trajanus hadden er een luxueus buitenverblijf. Ook keizer Hadrianus had voor zichzelf in Tibur een schitterend landgoed laten bouwen.

Enkele dagen geleden kocht ik een mooie ets van Medard Verburgh (1886-1957). Als titel noteerde de kunstenaar links onder ‘Verone’. Het is een fijne voorstelling van de Ponte Pietra die hij ook vereeuwigde in een klein schilderij van 1913 dat zich momenteel in een particuliere collectie in Palma bevindt. In 1913 was Medard Verburgh na het behalen van een kunstprijs naar Italië gereisd. Hij bezocht er in drie maanden tijd de belangrijkste kunststeden en tekende en schilderde er een aantal werken van historische sites, onder meer in Rome, Napels, Firenze, Verona en Venetië.

Gisteren ochtend wandelde ik in Rome over de Via Appia. De ochtendlijke zon was nog aangenaam, de hitte van de dag nog ver weg. De Via Appia zelf, met haar schaduwende bomen en vervallen grafmonumenten, straalde een grote rust uit. Was dit wat Louis Couperus die dag in januari 1894 zag?

Lang voor de Romeinen de Alpen over trokken om richting Frankrijk en Spanje te trekken, hadden Griekse kolonisten vanaf de 7de eeuw v. Chr. langs de kunsten van Zuid-Frankrijk reeds talrijke steden gesticht: Nice, Monaco, Antibes, Marseille, Agde. Deze ontwikkelden zich tot bloeiende handelsplaatsen van de Middellandse Zee. Archeologische restanten ervan zijn tot de dag van vandaag zichtbaar.  Volgens de legende waren zij verbonden door een route die de ‘Weg van Herakles’ wordt genoemd. In een tekst die wordt toegeschreven aan Aristoteles (Pseudo-Aristoteles, Mirabilium auscultationes 837 a), lezen we het volgende:

In Gallië gaat het Romeinse wegennet terug op de opmetingen die tijdens het gouverneurschap van M. Vipsanius Agrippa, één van de belangrijkste medewerkers van keizer Augustus, in 39/38 v.C. startten. Samen met de organisatie van de provincies en de civitates, de stichting van steden en de inrichting van het kadaster als basis voor het grondbezit paste dat in de doelstelling van keizer Augustus om de gebieden, die C. Iulius Caesar tussen 58 en 51 v.C. had veroverd, snel te pacificeren en het Romeinse Rijk in Germanië over de Rijn tot aan de Elbe en in Britannië uit te breiden, wat later om de militaire zone langs de Rijn op een systematische wijze uit te bouwen. Romeinse wegen waren dus in de eerste plaats bestemd voor militaire transporten en de koerierdiensten van de overheid. De hoofdwegen verbonden de hoofdsteden van de provincies en de bestuurlijke districten zoals Lyon, Reims, Bavay, Cassel, Tongeren, Nijmegen, Keulen of Trier. Als snel werden die heerbanen belangrijke economische verkeersaders.