Een fiets brengt een mens op plaatsen waar een auto nooit geraakt. Dat geldt vaak voor archeologische sites. Op het einde van de 19de eeuw werden in het Naamse dorpje Anthée de resten van een reusachtige Gallo-Romeinse villa ontdekt. De oorsprong van de landbouwwinning dateert uit de tijd van de Flavische keizers (periode 69 na Chr. - 96 na Chr.) en werd in de jaren 1980 hernieuwd opgegraven. De villa van Anthée is met een lengte van circa 900 meter veruit één van de grootste villa’s van België. De villa lag aan een diverticulum van de Romeinse weg die Bavay met Trier verbond. De villa van Anthée werd in 267 na Chr. door de invallen van de barbaren verwoest.

In het najaar van 2010, werd in het Vlaams Parlement een actualiteitsdebat gehouden over het bevorderen van burgerzin en democratische attitudes bij de Vlaamse jongeren. Voorstellen allerhande werden geformuleerd. Tijdens de laatste week van juni werden de nieuwe eindtermen voor het secundair onderwijs goedgekeurd. ‘Voor het eerst in de geschiedenis wordt “burgerschap” opgenomen in de algemene eindtermen’. De nieuwe eindtermen voorzien in een echte leerlijn inzake democratie en samen­leven. Het GO!-onderwijs denkt op dit ogenblik aan een apart vak ‘burgerschap’. Toen ik dat las stelde ik mij de vraag waarom je hiervoor in godsnaam een nieuw vak nodig hebt wanneer vakken als geschiedenis, (klassieke) talen, godsdienst of moraal daartoe alle mogelijkheden bieden?

Vorige week fietste ik over de Romeinse weg van Tongeren naar Tienen. De heerbaan loopt door de uitgestrekte fruitplantages van Haspengouw. Poolse seizoenarbeiders werden met de bus aangevoerd om de boomgaarden te verzorgen en het eerste fruit te plukken. 

Op de linkeroever van de Maas liep de Romeinse weg die Tongeren via Maastricht met Nijmegen verbond. Volgens de Peutingerkaart deed de heerbaan de vici Feresne (Dilsen ?), Catualium (Heel), Blariacum (Blerick) en Ceuclum (Cuijk) aan. De Nederlandse kranten van 2020-06-25 berichten dat tijdens rioleringswerken voor de nieuwe woonwijk Liefkeshoek in Katwijk (Cuijk) restanten werden ontdekt van deze Romeinse weg.

Arles blijft voor altijd een van mijn favoriete bestemmingen. Ik vertoef er graag. Nostalgie naar deze fijne Romeinse stad verleidt mij steeds opnieuw. De schitterende Romeinse monumenten zijn daar uiteraard niet vreemd aan. Maar er is ook die sfeer, die uitgelatenheid, die  terrassen op de pleinen onder de platanen ! 

“Mille viae ducunt hominem per saecula Romam” - “Duizend wegen leiden de mens eeuw na eeuw naar Rome”, zo wist de cisterciënzer monnik Alaunis de Insulis omstreeks 1200. Is dat citaat niet direct van toepassing op Tongeren, dan is het toch voor een gedeelte van toepassing op Romeinse het wegennet waarvan Tongeren het knooppunt was. Eeuw na eeuw hebben de Romeinse wegen mensen naar bestemmingen allerhande geleid. Hun tracés zijn overgeleverd via oude kaarten en tekenen zich soms nog af in het landschap. Maar ondertussen verdwijnen zij aan een rotvaart door de ongebreidelde economische ontwikkeling en aantasting van de open ruimte.

In 1998, het jaar van de Julius Caesarfeesten, werd in Velzeke een Caesar-standbeeld opgericht. Het werd gemaakt op vraag van Het Vergeten Legioen, een vereniging die in 1994 werd opgericht om Velzeke in de kijker te plaatsen. Even erna schreef ik in Kunsttijdschrift Vlaanderen een kort opiniestukje waarin ik wees op het problematische karakter van het beeld (C. Iulius Caesar (100-44 v. Chr.). Over de icoonwaarde van een massamoordenaar, in: Vlaanderen, 274, 1999, p. 50). In een enkele reactie die ik ontving klonk het dat het toch wat overdreven was, toch van die massamoorden. Ondertussen wordt het onder meer dankzij gericht archeologisch onderzoek van onze Nederlandse collega Nico Roymans steeds duidelijker welke ravage de Gallische oorlogen hebben aangericht. In één van de volgende afleveringen van Kleio zal ik hierop dieper ingaan (Caesar in Gallië: enkele reflecties over archeologisch onderzoek en militaire confrontaties in de Lage Landen). Hieronder volgt de tekst van 20 jaar geleden.

‘Dat kolonialisme en dekolonisering officieel in de eindtermen terechtkomen, is niets te vroeg. In de geschiedenislessen gaat te veel tijd naar de Romeinen, de Grieken en de middeleeuwen. Hopelijk zal het leerkrachten aanzetten om ook vaker een geschiedenisles te geven vertrekkend vanuit de actualiteit, en niet vanuit het handboek’ (Inge Ghijs, DS, 2020-06-10). Als een wat oudere klassiek geschoolde historicus moest ik hierover even nadenken. Er was iets wat niet klopte.

Eén van de belangrijkste wegen doorheen onze contreien is de 400 kilometer lange oude Romeinse heirbaan die liep van Boulogne-sur-Mer via onder andere Arras, Bavay, Morlanwelz, Liberchies, Braives, Tongeren, Maastricht en Heerlen naar Jülich en Keulen. Vaak wordt er van uit gegaan dat deze weg een pre-Romeinse voorganger had. Opgravingen in Liberchies en Braives hebben aangetoond dat het een volledig nieuwe Romeinse creatie is. Archeologisch onderzoek ter hoogte van het kruispunt van de Koninksemsteenweg met de Linderstraat in oktober-november 1964 toonde aan dat de Romeinse weg Tongeren – Bavay ter plaatse een oorsprong heeft die vermoedelijk terug gaat tot voor de regering van keizer Augustus. Op oude kaarten wordt hij vaak aangeduid als de ‘Chaussée Brunehaut’.

S.P.Q.R., de Vereniging van Romeliefhebbers signaleert in haar digitale nieuwsbrief dat het Ministero per i Beni e le Attività Culturali e per il Turismo  twintig miljoen euro voorziet om de Via Appia van Rome tot Brindisi in ere te herstellen (zie hier). Het project ‘Appia Regina Viarum’ behelst niet alleen een grondige herwaardering van het tracé van deze oude weg, maar ook de promotie ervan in het kader van een duurzaam toerisme dat specifiek op fietsers en wandelaars is gericht. Het hele traject omvat circa 609 km, waarvan 150 km in Lazio, 190 km in Campania, 83 km in Basilicata en 186 km in Puglia.

Tijdens de 19de eeuw lanceerde de romantiek de idee dat elk volk een ziel heeft waardoor het zich onderscheidt van andere volkeren. Talrijke historici en volkskundigen gingen op zoek naar die ziel en vonden in het verleden van hun land figuren en gebeurtenissen die aan deze idee gestalte gaven. Voor het nieuwe België dat zich in 1830 in moeilijke omstandigheden van Nederland afscheidde en haar onafhankelijkheid uitriep, was dit niet anders. De politici die na 1830 in het jonge België verantwoordelijkheid droegen, lieten dus niets onverlet om bij de bevolking een nationaal bewustzijn tot leven te wekken. De regering stak alle steden een helpende hand toe en keerde hen ruime toelagen uit waarmee de lokale bewindslieden gedenktekens of standbeelden aan hun beroemde helden konden wijden. De voorbeelden zijn legio: Karel de Grote te Luik(1842), Godfried van Bouillon te Brussel (1843), Jan Van Eyck in Brugge (1856), Jacob van Artevelde in Gent (1862). Tongeren, de oudste stad van België, zou Ambiorix in de armen sluiten. Zijn standbeeld, ontworpen door Jules Bertin, prijkt sedert 1866 op het marktplein van de Haspengouwse stad.

In december 2019 was ik samen met mijn partner in Athene. Van op het terras van ons hotel hadden wij een schitterend uitzicht op de Akropolis, symbool van de Atheense macht in de 5de eeuw v.C. Door zijn ligging is de Akropolis van op kilometers zichtbaar. In 2001 werd tijdens werken aan de metro, die het Kerameikosgrafveld doorsneed, een massagraf gevonden dat omstreeks 430 v.C. kan worden gedateerd. Het was een chaos van lichamen. De archeologen legden het verband met de uitbraak van de pest in Athene dat jaar. Onderzoek van het beendermateriaal toonde aan dat het in werkelijkheid om de tyfus ging. De Griekse historicus Thucydides maakte van die epidemie een indringend verslag (Thucydides, 2.47-54). Hij was op het ogenblik van de uitbraak zelf nog een jonge man. Net dertig geworden raakte ook hij besmet. In tegenstelling tot vele anderen overleefde hij echter de vreselijke ziekte. Laat de Akropolis dromen over het menselijke vernuft dan vormt catastrofale pest een uitstekende aanleiding tot enkele reflecties over de grenzen ervan.