In 1998, het jaar van de Julius Caesarfeesten, werd in Velzeke een Caesar-standbeeld opgericht. Het werd gemaakt op vraag van Het Vergeten Legioen, een vereniging die in 1994 werd opgericht om Velzeke in de kijker te plaatsen. Even erna schreef ik in Kunsttijdschrift Vlaanderen een kort opiniestukje waarin ik wees op het problematische karakter van het beeld (C. Iulius Caesar (100-44 v. Chr.). Over de icoonwaarde van een massamoordenaar, in: Vlaanderen, 274, 1999, p. 50). In een enkele reactie die ik ontving klonk het dat het toch wat overdreven was, toch van die massamoorden. Ondertussen wordt het onder meer dankzij gericht archeologisch onderzoek van onze Nederlandse collega Nico Roymans steeds duidelijker welke ravage de Gallische oorlogen hebben aangericht. In één van de volgende afleveringen van Kleio zal ik hierop dieper ingaan (Caesar in Gallië: enkele reflecties over archeologisch onderzoek en militaire confrontaties in de Lage Landen). Hieronder volgt de tekst van 20 jaar geleden.

‘Dat kolonialisme en dekolonisering officieel in de eindtermen terechtkomen, is niets te vroeg. In de geschiedenislessen gaat te veel tijd naar de Romeinen, de Grieken en de middeleeuwen. Hopelijk zal het leerkrachten aanzetten om ook vaker een geschiedenisles te geven vertrekkend vanuit de actualiteit, en niet vanuit het handboek’ (Inge Ghijs, DS, 2020-06-10). Als een wat oudere klassiek geschoolde historicus moest ik hierover even nadenken. Er was iets wat niet klopte.

Eén van de belangrijkste wegen doorheen onze contreien is de 400 kilometer lange oude Romeinse heirbaan die liep van Boulogne-sur-Mer via onder andere Arras, Bavay, Morlanwelz, Liberchies, Braives, Tongeren, Maastricht en Heerlen naar Jülich en Keulen. Vaak wordt er van uit gegaan dat deze weg een pre-Romeinse voorganger had. Opgravingen in Liberchies en Braives hebben aangetoond dat het een volledig nieuwe Romeinse creatie is. Archeologisch onderzoek ter hoogte van het kruispunt van de Koninksemsteenweg met de Linderstraat in oktober-november 1964 toonde aan dat de Romeinse weg Tongeren – Bavay ter plaatse een oorsprong heeft die vermoedelijk terug gaat tot voor de regering van keizer Augustus. Op oude kaarten wordt hij vaak aangeduid als de ‘Chaussée Brunehaut’.

S.P.Q.R., de Vereniging van Romeliefhebbers signaleert in haar digitale nieuwsbrief dat het Ministero per i Beni e le Attività Culturali e per il Turismo  twintig miljoen euro voorziet om de Via Appia van Rome tot Brindisi in ere te herstellen (zie hier). Het project ‘Appia Regina Viarum’ behelst niet alleen een grondige herwaardering van het tracé van deze oude weg, maar ook de promotie ervan in het kader van een duurzaam toerisme dat specifiek op fietsers en wandelaars is gericht. Het hele traject omvat circa 609 km, waarvan 150 km in Lazio, 190 km in Campania, 83 km in Basilicata en 186 km in Puglia.

Tijdens de 19de eeuw lanceerde de romantiek de idee dat elk volk een ziel heeft waardoor het zich onderscheidt van andere volkeren. Talrijke historici en volkskundigen gingen op zoek naar die ziel en vonden in het verleden van hun land figuren en gebeurtenissen die aan deze idee gestalte gaven. Voor het nieuwe België dat zich in 1830 in moeilijke omstandigheden van Nederland afscheidde en haar onafhankelijkheid uitriep, was dit niet anders. De politici die na 1830 in het jonge België verantwoordelijkheid droegen, lieten dus niets onverlet om bij de bevolking een nationaal bewustzijn tot leven te wekken. De regering stak alle steden een helpende hand toe en keerde hen ruime toelagen uit waarmee de lokale bewindslieden gedenktekens of standbeelden aan hun beroemde helden konden wijden. De voorbeelden zijn legio: Karel de Grote te Luik(1842), Godfried van Bouillon te Brussel (1843), Jan Van Eyck in Brugge (1856), Jacob van Artevelde in Gent (1862). Tongeren, de oudste stad van België, zou Ambiorix in de armen sluiten. Zijn standbeeld, ontworpen door Jules Bertin, prijkt sedert 1866 op het marktplein van de Haspengouwse stad.

In december 2019 was ik samen met mijn partner in Athene. Van op het terras van ons hotel hadden wij een schitterend uitzicht op de Akropolis, symbool van de Atheense macht in de 5de eeuw v.C. Door zijn ligging is de Akropolis van op kilometers zichtbaar. In 2001 werd tijdens werken aan de metro, die het Kerameikosgrafveld doorsneed, een massagraf gevonden dat omstreeks 430 v.C. kan worden gedateerd. Het was een chaos van lichamen. De archeologen legden het verband met de uitbraak van de pest in Athene dat jaar. Onderzoek van het beendermateriaal toonde aan dat het in werkelijkheid om de tyfus ging. De Griekse historicus Thucydides maakte van die epidemie een indringend verslag (Thucydides, 2.47-54). Hij was op het ogenblik van de uitbraak zelf nog een jonge man. Net dertig geworden raakte ook hij besmet. In tegenstelling tot vele anderen overleefde hij echter de vreselijke ziekte. Laat de Akropolis dromen over het menselijke vernuft dan vormt catastrofale pest een uitstekende aanleiding tot enkele reflecties over de grenzen ervan.

Veel mensen zijn gefascineerd door Romeinse wegen. De reden hiervoor is duidelijk. Zij waren de reiswegen van de Romeinse legers. Niet voor niets worden zij tot op de dag van vandaag heerbanen genoemd. Het gevolg hiervan is dat aan nogal wat van die wegen websites en brochures worden gewijd die de ‘reiziger’ moeten toelaten deze wegen te verkennen. De website ‘Digital Atlas of the Roman Empire’ (zie hier) laat toe een duidelijk beeld te vormen van dat gigantische wegennetwerk (geconsulteerd 2020). Het gaat om een project van het Department of Archaeology and Ancient History van de Lund University, Zweden. Voor een overzicht van duidelijk bewaarde tracés in relatie met archeologische relicten/opgravingen is de ‘Archeologische Atlas van de Oudheid’ op ‘Vici org.’ (zie hier) erg prettig om te bezoeken. Via ‘Vici org.’ Kan men ook gebruik maken van de Romeinse routeplanner ‘Omnesviae.org’ (zie hier). Deze routeplanner is gebaseerd op de Peutinger kaart (of op het Itinerarium Antonini voor het meest westelijke gebied).

In zijn column “ Waarom een Nationaal Historisch Museum gedoemd is te mislukken” (HP/De Tijd, 20/02/2020) schreef Ilja Leonard Pfeiffer enkele interessante bedenkingen neer: ‘Wat ons wantrouwend zou moeten stemmen, is dat het initiatief voor het Nationale Historische Museum telkens weer vanuit de politiek komt en ook telkens weer van partijen als de SP en het CDA, die in cultureel opzicht conservatief zijn.’ Verder schrijft hij: ‘Het politieke initiatief voor een Nationaal Identiteitsmuseum is net zoiets als een verplichte inburgeringscursus: een krampachtige poging om onze gezonde Hollandse volksaard te behoeden voor invloeden van buitenaf. Het is een culturele manier om grenzen te sluiten voor de boze buitenwereld. Daarmee is het museum ook bij voorbaat tot mislukken gedoemd, want de geschiedenis, die daar te beleven zou moeten zijn, laat nu juist zien dat Nederland nooit een geïsoleerd en van vreemde volkeren gevrijwaarde oase is geweest. Onze geschiedenis is internationaal. Onze geschiedenis toont aan dat een Nationaal Historisch Museum een kunstmatige constructie zou zijn.’ Daarmee is al veel gezegd!

Het Romeinse wegennetwerk rond Tongeren vormt één van de belangrijkste historische en archeologische relicten die het landschap rond de oudste stad van België mee hebben vormgegeven. Het maakt deel uit van een groot en complex netwerk van (water)wegen, dat Rome verbond met de verste uithoeken van het Romeinse rijk. Zij weerspiegelden de politieke en militaire doelstellingen van de Romeinse overheid. Wegen waren voor de Romeinen een middel om de macht over een regio te verzekeren. Men spreekt in dat verband trouwens terecht van militaire wegen. Maar zij droegen evenzeer bij tot het civiele verkeer, de economische verbinding tussen de verschillende regio's, de communicatie van de imperiale administratie via de cursus publicus en de uitbouw van de militaire stationes, de eenheid van het Imperium Romanum.

De tumuli van Gutschoven en Vechmaal , deelgemeenten van Heers, zijn belangrijke bezienswaardigheden en herkenningspunten in het weidse Haspengouwse landschap. Dergelijke grafheuvels zijn zeer karakteristiek voor de civitas Tungrorum. Hoewel zij oorspronkelijk opgericht werden als markante grafmonumenten voor een Gallo-Romeinse elite, is de lokale bevolking van de regio zich daar vaak niet langer meer van bewust. Deze twee erfgoedrelicten zijn eigendom van de provincie Limburg. Beide zijn beschermd als monument en liggen in een beschermd dorpsgezicht.

In het huidige debat rond cultuurbeleid en kunsten duikt Bokrijk te pas en te onpas op. Telkens wordt verwezen naar zijn oubollige en achterhaalde karakter waarvoor de ‘echte’ cultuursector uiteraard bijzonder beducht is. Ook de recente opiniestukken van Jan Goossens en Steven Vande Moortele zijn daar een mooi voorbeeld van. Maar kennen zij, net als vele andere cultuurmakers, dat prachtige museum wel? Het is een vraag die ik mij geregeld stel. Tussen 1998 en 2009 heb ik in het Openluchtmuseum Bokrijk gewerkt als collectiebeheerder. Ik moet toegeven dat de eerste conservator en heemkundige, Jozef Weyns (1913-1974), het ons niet gemakkelijk heeft gemaakt met zijn concept van Bokrijk als een museum voor de echte Vlaamse volkscultuur die geworteld was in het authentieke boerenleven ! Dat concept schreef hij onder meer neer in het boek ‘Bokrijk, tuin van de Vlaamse Volkscultuur’ van 1961. Zijn voorliefde voor de Vlaamse folklore, zijn geschriften, zoals het ‘Bakhuis van mijn vader’ en zijn lof op ‘Haard en Heem’ illustreren dat hij er op zijn zachtst gezegd nogal conservatieve ideeën op na hield. Dat beeld, dat Jozef Weyns van Bokrijk creëerde, leeft 45 jaar na zijn overlijden nog steeds door!

In een artikel verschenen in Limburg-het Oude Land van Loon in 2013 wezen wij er op dat Romeinse wegen vaak niet meer herkenbaar zijn. Dat wordt verklaard door het feit dat de geschiedenis van wegen een dynamische geschiedenis is. Het (voort-)bestaan van een weg is immers onderhevig aan talrijke factoren die met nagenoeg exclusief menselijke bedrijvigheid te maken hebben. In het verleden ging dat vooral om bestuurlijke en militaire initiatieven, handel, religie en pelgrimage, en zo voort. Dat zorgde geleidelijk voor aanpassingen en veranderingen. Zo lang de dynamiek van een weg in lijn was met de menselijke behoeften, bleven zij in gebruik.